مساجد و مراکز مذهبی مسلمانان

مساجد و مراکز مذهبی مسلمانان

زیارتگاه ها و مساجد می شود، زیرا اینگونه ّ هنگامی که از مراکز مذهبی سخن می گوییم ذهن متوج ت مدارس علوم دینی و حوزه های ّ ایم. البته اهمی
بناها را بیشتر از هر عامل دیگر دیده و لمس کرده علمیه و مقابر بزرگان، حکمای دین و امام زاده ها که از انواع معماری ایران می باشند، نیز کمتر از
در مجموعه آستان قدس رضوی مشهد
مساجد نیست. بلکه از بسیاری جهات بیشتر  ،    نیز می باشد.مجموعه حرم شاه عبد العظیم شاه چراغ شیراز       و حضرت معصومه  و از همه مهم تر زیارتگاه امام هشتم شیعیان جهان حضرت امام رضا   در مشهد  مجموعه های کامل، ٔدیگری ٔنفیس و منحصر به فردی هستند. نمونه از این مراکز در مدینه، مرقد حضرت محمد  می باشد. چند شهر عراق چون کربلا، سامره، نجف و کاظمین نیز مدفن چند تن از امامان شیعه می باشند که بیشتر معماری آنها با ر ّهمت و به دست توانای معماران و بانیان خی ایرانی ساخته و پرداخته شده اند

س نماز ّ اولین بناهایی که با ظهور اسلام پدیدار شدند، مساجد بودند، که جهت برگزاری امر مقد ساخته شدند. برای ادای فریضه نماز که انجام آن به طور گروهی و اجتماعی توصیه شده است، بهترین   ً محل، همان جایگاه هایی بودند که مردم قبل از اسلام در آن جمع می شدند. این مکان ها عمدتا آتشکده ها، پرستش گاه ها و کلیساها بوده است؛ که با تغییر شکل مختصری تبدیل به مساجد شدند. از آنجا که در ایران پیش از اسلام آیین مهرپرستی و دین زرتشت رواج داشت، بناهای باقی مانده از اینآیین ها تبدیل به مسجد شدند، نظیر مسجد یزد خواست و مسجد جامع بروجرد که آثار به دست آمده براثر  ها نشان می دهد که بر روی آتشکده ساخته شده اند.

اولین مسجد در زمان پیامبر اکرم

اولین مسجد در زمان پیامبر اکرم در شهر مدینه و به دست انصار ساخته شد. این مسجد که به شکل مربع و مصالح آن از خشت و سنگ لاشه کنده شده از نزدیک ترین کوه بود، ابتدا شکل سرپناهی با ستون هایی از درخت نخل و پوششی از نی و بوریا و پوست حیوانات برای جلوگیری از تابش شدید  بلندترین مرد عرب در حالی که دست هایش را به سوی ٔ نور آفتاب داشت. ارتفاع ستون ها به اندازه هایی نیز به این مسجد
آسمان بلند کرده است، بود. بعدها همین سرپناه به شبستان تبدیل شده، و صفه اضافه شده است.

این محل هم مسجد و هم خانه پیامبر بود. در همین محل حضرت محمد   تعالیم اسلامی را به مردم آموزش می داد. یعنی مدرسه پیامبر نیز محسوب می شد. پس از وفات حضرت محمد   وی را در یکی از اتاق های همین خانه به خاک سپردند که هم اکنون گنبد سبز بر روی آن قرار گرفته است. ه قرار گرفت در آن زمان عبارت بود از:ّ ویژگی های معماری این مسجد که در ایران نیز مورد توج سادگی بسیار در طراحی 1 پرهیز از بیهودگی، کار اضافه و اسراف2 ه به نیازهای انسانّ  مردم واری و توج 3  بهره گیری از مصالح محلی و بوم آورد ٤ سه نوع مهم از مساجد ایرانی که شامل شبستانی، چهارتاقی و ایوان دار ٔ در این قسمت به مقایسه می باشد، می پردازیم.

مساجد شبستانی

مساجد شبستانی اولین مساجد ساخته شده توسط معماران ایرانی بود که ظاهری ساده و بی آلایش  ، شبیه خیمه گاه داشتند. این نوع از مساجد شامل فضایی مسقف و وسیع بود و بر روی یک دیوار آن که هم جهت با قبله بود محراب به صورت تاق نمایی در میان آن قرار می گرفت. چندین ستون با فواصل مشخص ایستایی شبستان را تأمین می کردند. این فضا از یک طرف با حیاط مسجد ارتباط داشت.

مسجد فهرج یزد یکی از اولین مساجد شبستانی است و از بخش سرپوشیده در جانب قبله و حیاط  اکثر پژوهشگران و با ٔ مرکزی و ایوان جلوی آن و صفه هایی در اطراف تشکیل شده است. به عقیده ٔ توجه به بررسی های به عمل آمده، مسجد فهرج در نزدیکی شهر یزد جزء اولین مساجد قرون اولیه .1هجری است درهای ساسانی است که با گچ، بر روی دیوار شرقی، ِ یکی از ویژگی های جالب این مسجد نقش ترسیم شده است و گمان می رود، معمار مسجد می خواسته یادگاری از درهای زیبای کهن، برای آیندگان به جای گذارد چون ساخت درهای آراسته و مجلل در صدر اسلام معمول نبود. بطورکلی  ساخت وساز، همان معماری ساسانی می باشد. و این خود گواهی از ٔمعماری این مسجد از نظر نحوه 9ــ3 الف و ب و ج) مناره این مسجد ٔتداوم معماری ایرانی قبل و بعد از اسلام است. (تصویر شماره از الحاقات قرن چهارم هجری قمری می باشد.

ساسانی بنا شده است. قطر ستون های تاریخانه دامغان یکسان است. به همین   ستون های کشف شده از کاخ های ساسانی با این مسجد بنایی ساسانی است و این خود گواهی دیگر ًدلیل گروهی از پژوهشگران معتقدند که اصولا مسجد از الحاقات بعدی و مربوط ٔبر تداوم و پیوستگی معماری قبل و بعد از اسلام در ایران دارد. مناره به قرن پنجم هجری قمری است.این مسجد حالت عمودی و بلند رایج در معماری کهن ایرانی را به یاد می آورد. فراوانی گچ بری ها در این مسجد نیز ویژگی این بنا و در تداوم بناهای ساسانی می باشد. اسلام ٔ جامع اصفهان می باشد که مربوط به قرون اولیه ٔیکی دیگر از مساجد نوع شبستانی مسجد اولیه بوده است. از بررسی های به عمل آمده مشخص شده که اصل مسجد شبستانی بوده و در دوره های بعد به مسجد چهار ایوانی تبدیل شده است.

مسجد چهار ایوانی

ی  ً بسیاری از عبادتگاه های مسلمانان در دوره های اولیه اسلامی را آتشکده ها تشکیل می دادند که قبلا نماز از واجبات دین اسلام است و مسلمانان به ٔدر مورد آنها توضیحاتی داده شد. نظر به اینکه فریضه سوی قبله نماز می خوانند، در این الگوی ساخت مسجد، ابتدا یک درگاه از چهار تاقی را که به سمت قبله بود، مسدود کردند و به تدریج درگاه های شرقی و غربی را نیز پوشاندند و راه ورودی به مسجد از چهار تاقی به درگاه شمالی منحصر شد، سپس به مرور زمان با الهام از معماری قبل از اسلام، ایوانی  تاقی
سر پوشیده در جلوی درگاه شمالی ساختند. به این ترتیب طرح اولیه، شامل یک ساختمان چهار این نوع ساختمان و بنا، مسجد یزد خواست است. طرح مسجد ٔو یک ایوان شکل گرفت.

ر  ساخت ایوان از دوران قبل از اسلام در بناها مرسوم بوده است که اولین نمونه های آن را در کاخ آشور دیدیم. در بعد از اسلام این الگوی ایرانی  در ساخت مساجد تداوم پیدا کرد و مورد استفاده ایرانیان قرار گرفت. یکی از اولین نمونه های مسجدهای ایوان دار، مسجد جامع نیریز در استان  که دارای 13 ٔفارس است. (تصویر شماره یک ایوان است. اصل این ایوان نیز شاید نیایشگاه یا آتشکده بوده باشد.
د در استان خراسان َمُریوَََََن و فَمساجد زوز ایوانی هستند.
رضوی از نمونه های مساجد دو بسیاری از مساجد نیز چهار ایوانی می باشند که نمونه های شاخص آن مسجد جامع اصفهان و  )3 ــ 14 ٔ جامع اردستان می باشند. (تصاویر شماره شبستانی ساخته ٔاین مساجد در ابتدا به شیوه سلجوقی تحولاتی در ٔشده بودند، ولی از دوره آنها صورت پذیرفت که در نهایت به مسجد چهار ایوانی تبدیل شدند.

به طور کلی مساجد ایوان دار به مساجد تک  ایوانی و چهار ایوانی تقسیم می شوند